Ön Türkler
Türklerin Ana Yurdu Orta Asya ve SibiryaOrhun Yazıtları’nda kullanılan dil, Türk dilinin ve Türk halklarının çok eskiye dayandığını göstermektedir. Hunlar öncesi Türk toplulukları hakkında,
Karasuk kültürü
Afayesnova kültürü
Andrenova kültürü
Anav kültürü
olarak adlandırılan dört ana bölgeden bahsedilmektedir. Ön-Türkler hakkında Şölgentaş, Kurgan, Pazırık kalıntıları bulunmaktadır.
Ön-Türkler Orta Asya’daki iklimsel değişikler yüzünden yerleşik hayattan, göçebe hayata geçmek zorunda kalmışlardır. Kendilerine yazlık ve kışlık bölgeler tayin etmişlerdir. Ön-Türkler ile ilgili yapılan araştırmalarda yerleşik kültüre ait objelere rastlanılmaktadır. Ön-Türkler’de geyik ön plana çıkmaktadır. Türk kavimleri atla göçebe hayata geçtikten sonra tanışmıştır. Ön-Türkler’e ait mağara resimlerinde “geyik boynuzu takmış at figürlerine” rastanılmaktadır. Bu durum, Türklerin ata geçiş dönemi yaşadıklarını göstermektedir.
Orta Asya’da görülen iklim değişiklikleri, Türk kavimlerinin ilk göç hareketlerine sebep olmuştur. Hint yarımadasına, Ortadoğu’ya, Karadeniz’in kuzeyine, Çin’e, Sibirya’nın kuzeyine doğru göçler yaşanmış ve Türk kavimleri oradaki halkların içine karışmışlardır. Göçü tercih etmeyen Türk kavimleri ise Orta Asya’nın değişen koşullarına adapte olmaya çalışmışlardır.
M.Ö. 400 yıllarında Saka ya da iskit olarak adlandırılan Batı Türkistan ve Karadeniz çevresinde kurulan ve Orta Asya’nın içlerine doğru uzanan devlete ait buluntularda Türk kültürünü yansıtan objelere rastlanılmaktadır. Bu durum, Sakaları oluşturan halkın bir kısmının ya da Saka devletinin Türk olduğu yönünde düşüncelere sebep olmaktadır. Tarih bilimcilerin bir kısmı ve Türkolog’lar Sakaların Türk olduğunu ileri sürmektedir. Hun devletinin ise Sakaların çöküntüye geçmesiyle doğu kanadını idare edenlerin ve doğu kanadı halklarının kurduğu bir devlet olduğu görüşünü benimsemektedirler.
Batı Hun imparatorluğu
Hunlardan kalan bir kemer tokasıilk çağ’da tüm Orta Asya’yı egemenliği altına alan devlet, Çin kaynaklarında Hiung-nu olarak geçen Büyük Hun imparatorluğu’dur. M.Ö. 220 yıllarında kurulduğu tahmin edilen bu devlet, Türk boylarının konfederatif birliğine dayanmaktadır. M.Ö. 220 yıllarında Teoman ve yerine geçen oğlu Mete Han (Mo-dun) döneminde güçlenmiştir. Büyük Hun imparatorluğu ve yarattığı tarihi etkiler M.S. 500’lere kadar sürmüştür. Bu dönemde Türk kavimleri sık sık Çinlilerle mücadeleye girmişti.
Büyük Hunlardan sonra bu dönemin Türk devletleri
Çiçi yönetimindeki Hunlar (Avrupa Hunları’nın ataları)(Batı Türkistan çevresi)
Kuzey Hun Devleti (Güney Sibirya)
Batı Hun imparatorluğu (Güney Hunlar)(Çin Seddi’nin kuzey toprakları ve Doğu Türkistan)
1.Chao Hun Devleti (Güney Hunlar’ın devamı)(Çin Seddi’nin kuzey toprakları ve Doğu Türkistan)
400’lerde Türk Dünyası
Büyük Hun medeniyetinin ortadan kalktığı bu dönem Orta Asya’nın yeniden toparlanma dönemidir. Avrupa için Avrupa Hunları’nın dönemidir. Afganistan ve çevresinde de Akhunlar’ın görüldüğü dönemdir.
Bu yıllarda kurulan Türk devletleri
Afganistan’da: Ak Hunlar
Avrupa’da:Avrupa Hun imparatorluğu
Orta Asya’da: Tabgaç Devleti, Hsia Hun Devleti, Kuzey Liang Hun, Lov-Lan Hun, Asya Avarları, Otuz Oğuz ve Dokuz Oğuz Devletleri, Onogur Devleti.
Avrupa Hun imparatorluğu
Atilanın askerleriIV. yüzyılın sonlarına doğru Balamir’in önderliğinde batıya doğru yürüyen Hunların bir bölümü ilk defa Doğu Anadolu’ya girdiler. Balamir’in ölümünden sonra oğlu ya da torunu olduğu sanılan Uldız döneminde ise Karpat dağlarını aşıp Macaristan’a girerek burada Avrupa Hun Devleti’ni kurdular. Avrupa Hun Devleti’nin dış politikası Uldız döneminde belirlenmiştir. Bu politikaya göre Bizans baskı altında tutulacak ve Germen kavimlerine karşı Batı Roma imparatorluğu ile işbirliği yapılacaktır.
Uldız, Bizans’ı baskı altına almak amacıyla Trakya üzerine yürüdü. Barış isteyen Trakya valisine Güneşin battığı yere kadar her yeri zaptedebilirim diyerek Doğu Roma(Bizans)’ya meydan okudu. Türklerin gücünden çekinen Bizans, anlaşma yaparak Hunların üstünlüğünü kabul etti.
Bu dönemde Hunlar, Orta Avrupa’dan Hazar’ın doğusuna kadar uzanan geniş topraklara sahip olmuşlardı.Devletin doğu bölgesini Karaton’un yönettiği biliniyorsa da bu hükümdar hakkında fazla bilgi yoktur. Devletin en ünlü kağanı Attila zamanında Bizans yenilgiye uğratılmış, Batı Roma’ya sefere çıkmıştır.
500’lerde Türk Dünyası
Avrupa’da: Avarlar
Kafkasya ve Karadeniz’de: Sibirler
Orta Asya’da: bölünen Tabgaç Devletleri, Orta Asya’yı yeniden tek çatı altında toparlayan Göktürkler.
Göktürkler
Orta Asya’yı yeniden tek çatı altında toparlayan Göktürkler veya ‘Kök-Türkler’ Orta Asya ve Çin’de yaşamış eski bir Türk toplumudur. Göktürkler inanç ve düşünce yapılarına göre Göktanrı (Tanrı veya Tengri) tarafından devlet kurma görevinin kendilerine verildiğine inanmakta ve bu doğrultuda hareket etmektedirler. Bu yüzden kendilerini Göktürk olarak tanımlamışlardırlar. Türk adı ilk kez Göktürkler dönemine ait Orhun Yazıtları’nda geçmektedir.
Asya Hun Devleti yıkıldıktan sonra Orta Asya’da kurulan 2. büyük Türk devletidir. Ayrıca “Türk” adını siyasi olarak kullanılan ilk Türk devletidir. Devletin kurucusu Bumin Kağan’dır. Bumin Kağanın kardeşi istemi Yabgu ile ülkeyi yönetirler. Göktürkler komşuları olan Çin, Sasani (iran)ve Bizans ile askeri, siyasi ve ekonomik ilişkiler kurdular. Doğu Göktürk Devleti 630 yılında Batı Göktürk Devleti ise 659 yılında Çin yönetimi altına girdiler. Göktürk imparatorluğu 552 – 745 yıllar arasında varlığını sürdürdü. Çin imparatorluğu ile uzun süre rekabet ve savaş içinde bulundu. Kardeş kavgaları, iç savaşlar ve Çinliler ile olan uzun savaşlar yıkılmalarına neden oldu. Yine de Türk toplumu tarafından kurulmuş olan bu imparatorluk Asya tarihinde kalıcı izler bıraktı.
Göktürk Tarihi (552 – 745)
I. Göktürk Kağanlığı (552–581)
I. Göktürk Kağanlığı’nın Bölünmesi (581–603)
Doğu Göktürk Kağanlığı’nın Çöküşü (603–630)
Batı Göktürk Kağanlığı’nın Çöküşü (603–659)
II. Göktürk Kağanlığı (681–745)
Yazıyı taşıyan en eski belge Kızıl şehrinde bulunuyor.Göktürk Medeniyeti
Devleti Kağan ünvanlı hükümdar idare ederdi. Kağan’da Bilgelik, Alplik ve Erdemlilik özellikleri aranırdı. il denilen ülkeyi bilgili, kahraman, özü sözü doğru, fazîletli devlet başkanı idare ederdi. Kağan’ın vazîfeleri arasında savaş gücüyle devleti kurma ve düzene koyma, yeni alınan yerlere iskan, ‘töre’ denilen kanunları düzenlemek, ahaliyi doyurup giydirmek vardır. Ülke geniş bölge teşkilatı gereğince Doğu ve Batı olmak üzere ikili devlet sistemine göre idare edilirdi. Kağanın eşine Katun denirdi. Kağandan sonra gelen yüksek rütbe Yabguluktu. Göktürkler, devlet idaresinin en soylu, tecrübeli Türk boylarının elinde kalmasına dikkat etmişlerdir.Önceleri sayısı bir olan Yabgu’ya, devlet genişledikçe ihtiyaç çoğalmış, Batı Türkistan gibi bölgelere de yenileri tayin edilmiştir. Şehzadelere Tigin veya Tegin, Şad eşlerine de Konçuy adı verilirdi. Tiginler, umumi valilik, başkumandanlık gibi mühim memuriyetleri yaparlardı.
Boy hükümdarına Kan (Han) denmektedir. Tarkan, Çur, Apa, Tudun, büyük memuriyetlerdendir. Göktürklerde karar, seçim, insan ve hayvan sayımı için ziyafetli devlet meclisi mahiyetinde Kengeş Meclisi toplanırlardı. Göktürk ordusu, yükselme döneminde Asya’nın en güçlü askeri kuvvetiydi. Ordunun üçte ikisi süvari,üçte biri de piyadeydi.
Orta Asya’da yapılan araştırma ve kazılarda Göktürkçe yazılı eserler bulunmuştur. Para, taş ve ağaç üzerine yazılan metinlerden, para ve taşlar üzerine yazılanlar günümüze kadar gelmiştir. ilk Türk abidelerinde yazılara altıncı yüzyılda rastlanmıştır. Bunlar kısa metinlerdir. Elde kalan Bengü Anıtları, Orhun Yazıtları veya ‘Türük Bengü Taşları’ da denen üç büyük kitabedir. Taşların üzeri oyulmak suretiyle yazılmıştır. Bu kitabeler Göktürk Kağan’ı Bilge Kağan, Kül Tigin ve Vezir Bilge Tonyukuk adlarına yazılıp, dikilmiştir. Kitabeler kireç taşına yontularak yazıldığından zaman ve açık havanın tahribatına maruz kalıp, bozulmuştur. Bu yüzden bazı satırları ve birçok kelimeleri okunamaz durumdadır. Kül Tigin kitabesi, içlerinde en az tahribata uğrayanıdır.
Avarlar
Orta Asya’dan göçerek, 560 yılında Macaristan merkez olmak üzere büyük bir devlet kurdular. Bu tarihte Avarların başında Bayan Han bulunuyordu. Bayan Han döneminde Franklar yenilgiye uğratıldı. Bizans topraklarına girilerek Sırbistan ve Makedonya’daki sınır kaleleri ele geçirildi. 592 yılında Konstantinopolis (bugünkü istanbul)’i kuşatmak için Çorlu’ya gelen Bayan Han, Bizansta büyük endişeye yol açtı.
Avarlar, 619 ve 626 yılında Konstantinopolis’i iki kez kuşattılar. 2. kuşatmayı Sasanilerle ortaklaşa yapmışlardır.
750 yıllarında zayıflayan devlette, Türk soylu Bulgarlar Balkanlara geldiler ve bugünkü Bulgaristan’ın temelini attılar. 791 yılında Şarlman’ın karşısında başarısız oldular. Tuna havzasını Slavlara kaptırdılar. Avarların bir kısmı hristiyanlığı kabul ederek Slavlaştılar bir kısmı Bulgarlara katıldılar. Bir kısmıda diğer Türk boylarını içine karıştılar. Bir kısmıda Bizanslılar tarafından askeri amaçla alındılar.
600’lerde Türk Dünyası
Kafkasya ve Karadeniz’de: Hazar Kağanlığı
Kazan’da:Büyük Bulgarya ve itil Bulgarları.
Orta Asya’da: Çin hakimiyeti.
700’lerde Türk Dünyası
Kafkasya ve Karadeniz’de: Hazar Kağanlığı
Kazan’da:itil Bulgarları.
Orta Asya’da: 2. Göktürk Dönemi ve Batı Türkistan’da Türgişler sonra Karluklar.
Talas Savaşı
Talas Savaşı, 751 yılında bugünkü Kırgızistan sınırları civarında Araplarla Çinliler arasında yapılan savaş. Parçalanan Türkeşlerin “Kara Türkeşler” gurubu 742 de Çinlilerin desteğiyle Tumoça komutasında bağımsızlıklarını korudular. Taşkent (Keş)’teki bu Kara Türkeşlerin sonraki hükümdarı Bahadır Tudun, Çinli komutan Kao Siyen Çe (ya da Gao Hsien-çı) tarafından öldürüldü (751). Bütün mallarına el konuldu. Şehir yağma edildi. Çinli komutan hükümdara söz verdiği halde, onu komplo ile ve onursuzca öldürtmüştü. Bu olaydan sonra kaçmayı başaran hükümdarın oğlu, Karluk Türklerinden ve Araplardan yardım istedi. Türklerin yardım istediği sırada Horasan valisi olan Ebu Müslim, Arap liderleri gibi düşünmedi ve komutanı Ziya bin Salih’i gönderdi.
Karluk Türkleri (Karahanlılar Devleti’ni kuran ana boydur) ise zaten Çinlilere düşmandı. II. Göktürk Devleti’nin yıkılmasıyla bağımsızlıklarına kavuşmuşlardı. Onlar da olumlu cevap verdiler. Böylece 751’de birleşen kuvvetler, Talas nehri kıyılarında Çin ordusunu ezdiler. Çinlilerin yok olurcasına yenilmelerinde Karluk ve Yağma Türklerinin Çin ordusunun arkasına sarkmaları ve onları iki ateş arasında bırakmaları etkili oldu. Bu olaydan sonra, Türkler müslümanlıkla tanışmaya başladı.
800’lerde Türk Dünyası
Kafkasya ve Karadeniz’de: Hazar Kağanlığı
Kazan’da:itil Bulgarları
Orta Asya’da: Doğu’da Uygurlar ve Batı Türkistan’da Karluklar.Sibirya’da Kimekler.
Mısır’da: Tolunoğulları.
900’lerde Türk Dünyası
Kafkasya ve Karadeniz’de: Hazar Kağanlığı
Kazan’da:itil Bulgarları
Orta Asya’da: Doğu’da Kırgızlar ve Kansu Uygurları, Turfan Uygurları Batı Türkistan’da Karahanlılar Çin sınırında Şato Türk devletleri.
Afganistan ve iran’da: Gazneliler.
Mısır’da: Akşitler.
Karahanlılar
Kaşgarlı MahmutKarahanlılar imparatorluğu, 840 – 1212 yılları arasında Orta Asya ve günümüz Çin toprakları üzerinde hüküm sürmüş Türk devletidir. Karahanlılar Devleti, Karluk, Çiğil, Yağma ve diğer Türk boylarından oluşmuştur. Devlet, 840 yılında Uygur Devleti’nin, Kırgızlar tarafından yıkılmasıyla Bilge Kül kadir han tarafından kurulmuştur. 893 yılında Kaşgar devletin başkenti olmuştur. 10. yüzyıl sonlarında Oğulçak Kadır Han’ın yeğeni Saltuk’un (Saltuk Buğra Han) savaş halinde bulundukları Samani sığınmacıların etkisi ile islam’ı kabul etmesi devletin tarihinde yeni bir sayfa açmıştır. islam’ı kabulunden sonra Abdülkerim adını alan Saltuk Han, devletin sürekli savaş halinde olduğu Samaniler’den de aldığı destek ile amcasına karşı mücadele ederek devletin yönetimini ele geçirmiştir.
islamiyet’i devlet dini olarak benimseyen Satuk Han döneminde Karahanlı Devleti’nin tamamına yakın bir bölümü bu dine geçmiştir. Karahanlı Devleti ilk Müslüman Türk devleti olmuştur. Halife Nasr Bin Ali döneminde Abbasiler Karahanlıları Müslüman ülkesi olarak tanımıştır. Samanoğulları ile itilafta olan Karahanlılar, Gaznelileri destekleyerek Samanoğulları Devleti’ni yıkmıştır. Gazneliler ile Ceyhun nehri sınır olarak belirlenmiştir.
Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig, Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lügati’t-Türk, imam-ı Ebü’l-Fütuh Abdülgafur’un Tarih-i Kaşgar adlı çalışmaları bu dönemin en önemli yapıtlarıdır.
Gazneliler
Gazne Devleti 963-1186 yılları arasında hüküm süren, iran’ın kuzeyinde, Horasan’da kurulmuş Türk devleti.Samani Devleti’nin önemli şahsiyetlerinden Horasan kumandanı Alp Tigin (Alptegin), 961’de Vezir Ali Muhammed Bel’ami ile birleşerek kendi adayını zorla Samani tahtına oturtmak istediğinde başarısızlığa uğrar. Böylelikle Gazne Devleti’nin temeli atılmış olur. Gazneliler Devleti sadece Alptegin’in beraberinde getirdiği Türk askerlerine dayanmaktadır. Gazneli Mahmut’un oğlu olan 1. Mesut’un tahta gelmesiyle hanedanlık geriler. Dandanakan Savaşı’yla da Selçuklular ülkenin büyük bir bölümünü ele geçirirler.Gazneli Mahmut Abbasi halifesini Şii Büveyhoğullarına karşı korumuş halife, Gazneli Mahmuda Sultan unvanını vermiştir.
Bu tarihten sonra Türkler, Sünni islamiyetin savunucusu konumuna gelmişlerdir. Sultan unvanını kullanan ilk Türk hükümdarıdır. Selçuklular’ın büyük güç olacağını önceden sezmiş, Aslan Yabguyu esir alarak bunu engellemeye çalışmıştır. Gazneli Mahmud döneminde askeri alanda önemli bir yenilik olarak filler orduda kullanılmaya başlanmıştır.
1040 Dandanakan savaşı sonunda ağır yenilgi alan Gazneliler Devleti 1187 yılında Afganlar tarafından yıkılmıştır. Tarihçilere göre Gazneliler Türklerin kurduğu çok uluslu devletlerin ilkidir. Devletin çökmesinde bu çok uluslu yapı da önemli rol oynamıştır.
1000’lerde Türk Dünyası
Kazan’da:itil Bulgarları
Orta Asya’da: Kırgızlar ve Batı Türkistan’da Batı ve Doğu Karahanlılar Uygur beylikleri Hazar Denizi doğusunda Oğuz Yabgu Devleti ve 1040’da Selçuklular.
Afganistan ve iran’da: Gazneliler.
Anadolu’da:Selçuklular’a bağlı uç beylikleri.
Selçuklular
Büyük Selçuklu DevletiBüyük Selçuklu Devleti, Selçuklular hanedanının kurduğu ilk devlettir. Selçuklular tarafından kurulan diğer devletler ise, Kirman Selçuklu Devleti, Irak Selçuklu Devleti, Suriye Selçuklu Devleti ve Anadolu Selçuklu Devleti’dir. 1038-1157 arasında hüküm süren Büyük Selçuklular, en güçlü oldukları dönemde Harezm, Horasan, iran, Irak, Suriye, Arap Yarımadası ve Doğu Anadolu’ya egemen olmuş Türk devletidir.
Selçuklu hanedanına adını veren Selçuk Bey’in lideri (yabgu) olduğu Kınık boyu, Oğuz boylarından biriydi. Kınıklar, 10. yüzyılda öbür Oğuz boylarıyla birlikte Orta Asya’da yaşıyorlardı. Selçuk Bey’in önderliğinde, 10. yüzyılın ikinci yarısında göç ederek Cend bölgesine yerleştiler ve islam dinini benimsediler. Bu göçebe topluluk, Karahanlılara ve Samanilere savaşlarda asker vererek karşılığında geniş otlaklar elde ettiler. Selçuk Bey’in 1009’da ölümünden sonra daha da güneye indiler.
Selçuk Bey’in oğlu Arslan Bey’in yönetiminde, Karahanlıları ve Gaznelileri endişelendirecek kadar güçlendiler. Arslan Bey’in Gaznelilerce tutuklanması ve 1032’de ölmesinden sonra, Selçuk Bey’in torunları Tuğrul Bey ve Çağrı Bey bağımsızlıklarını elde etmeye giriştiler. 1035’te büyük bir Gazneli ordusunu yenerek Horasan içlerine doğru ilerlediler. 1037’de de, bugünkü Türkmenistan’da yer alan Merv kentini ele geçirdiler. 1038’de Gaznelileri ikinci kez yendiler ve Nişabur kentine girerek bağımsızlıklarını ilan ettiler. Tuğrul Bey sultan sanıyla hükümdar ilan edildi ve Büyük Selçuklu Devleti de böylece kurulmuş oldu.