Hazini Nedir

Hazini Ne Demektir? Hazini Nedir Kısaca? Hazini Hakkında? Hazini Nedir? Hazini Ne Demek? Hazini Hakkında Kısaca?

Hazini Ne Demek, Hazini on ikinci yüzyılda Türkistan’da yetişen yer çekimi ve terazilerle alakalı çalışmalar yapan fizik, astronomi ve matematik alimi. İsmi Abdurrahman el- Mansür el-Hazini olup,künyesi Ebü’l-Feth’tir. Doğum tarihi belli değildir. Türkistan’ın Merv şehrinde yetişti ve 1118 (H.512) senesinden itibaren tanınıp meşhur oldu. 1155 (H.550) senesinde vefat etti. Bazan Ebü Ca’fer Ali Hazini adlı başka bir alim ile karıştırılmaktadır. Ebü Ca’fer Ali el-Hazini de devrinin önde gelen alimlerindendi ve bilhassa matematik ve astronomi ilimlerinde söz sahibiydi. Ebü’l-Feth Hazini bu zatın kölesi idi. Hazini’deki kabiliyeti fark eden Ebü Ca’fer, ona ilim öğrettikten sonra azad etti. Batı ilim dünyasında İbn-ül-Heysem’e (Al-Hazen) denildiği için de Hazini ile karıştırılmaktadır.

Abdurrahman Hazini, doğup büyüdüğü Merv şehrinin ünlü alimlerinden iyi bir tahsil gördü. Özellikle fizik, astronomi ve matematik ilimlerinde devrinde söz sahibi oldu. İbn-i Heysem ve Birüni’nin eserlerini inceleyip istifade etti. Astronomiye çok önem verdi. Birçok İslam şehirlerinde kıblenin nasıl bulunabileceği husüsunda esaslı çalışmalar yaptı.

Fiziğin dinamik ve hidrostatik konularına ağırlık verip bilhassa hidrostatik üzerine yöneldi. Sıvıların yoğunluğunu ölçme aletini keşfetti. Ayrıca, Birüni’nin kullandığı altı geniş, üstü dar konik bir kap biçimindeki alet ile, cisimlerin sıvılar içindeki sürüklenme mukavemetleri konusunu da inceledi. Birçok katı ve sıvı cismin yoğunluklarını son derece hassas ve bugünkü neticelere yakın bir şekilde tesbit etti.

Ünlü ilim tarihçisi Aldo Mieli, Birüni’nin ve Hazini’nin yapmış oldukları katı maddelerin yoğunluk
tesbitlerini modern değerlerle şöyle mukayese etmektedir

Madde Birüni’ye Göre Hazini’ye Höre Modern Ölçüm

• Altın ……………………19.26 ………………………… 19.05 …………………………19.26
• Demir……………………7.82 ………………………….. 7.74 …………………………..7.79
• Bakır ……………………8.92 ………………………….. 8.83 …………………………..8.85
• Yakut ……………………3.75 ………………………….. 3.60 …………………………..3.52
• Zümrüt ………………….2.73 ………………………….. 2.62 …………………………..2.73
• Kuvarts ………………..2.53 ………………………….. 2.58 …………………………..2.58
• Kalay ………………….11.40 ………………………… 11.29 …………………………11.35
• İnci……………………….2.73 ………………………….. 2.62 …………………………..2.75

Yine Hazini, yoğunlukları ölçmek için aerometre kullandı. Sıvı maddelerin yoğunluğunu hesaplama metodunu ve cisimlerin hava içindeki ağırlıklarını hesaplamak için hikmet terazisi denilen beş kefeli teraziyi geliştirdi.

Hazini havanın ağırlığının bulunduğunu ve ölçülebileceğini ortaya koymakla, Toriçelli’den önce meseleyi ele almış ve incelemiş olmaktadır. Hazini, sıvılar gibi havanın da bir ağırlığı ve kaldırma gücü bulunduğunu ve hava içinde bulunan cismin ağırlığının, kaldırma kuvveti sebebiyle azalmış olduğunu

ve cismin noksanlaşan bu ağırlığının, havanın kesafetine göre değişeceğini söyledi. Arşimed kanununun sadece sıvılar için geçerli olmadığını, gazlar için de söz konusu olduğunu ve bunun bütün sıvılar için böyle olduğunu ifade etti. Hazini’nin bu ve benzeri ilmi araştırmaları, barometrenin (basınç ölçme aleti) keşfedilmesinde temel teşkil etmiştir. Böylece o, Toriçelli, Paskal, Boyle ve bazı diğer batılı bilim adamlarına öncülük etmiş oldu ve Akışkanlar Mekaniği ilmini kurdu.

Hazini, ışığın kırılma prensiplerini de inceledi ve gök küreye temas eden güneş ışınlarının dünyaya doğrudan doğruya dik olarak değil de kırılarak ulaştığını söyledi. Ayrıca, yer çekimi konusu üzerinde araştırmalarda bulundu. Birçok ilmi deneyler yaptı ve sonunda bütün cisimlerin yer kürenin merkezine

doğru, bir cazibe kuvveti (gravitasyon) ile çekildiklerini gösterdi. Cisimlerin bu çekilme kuvvetinin farklı oluşunu da, düşen cisim ile çekim merkezi arasındaki mesafeye bağlı olduğunu söyledi. Birüni’nin yaptığı araştırmayı geliştirerek, kütleler arasındaki çekim prensibini ortaya koydu. Bu konuyu eserinde

şöyle anlatır
“Kuvvet, hacim, şekil ve alemin merkezinden uzaklık bakımından birbirinin aynı olan cisimlerin ağırlıkları birbirlerine eşittir. Dünyanın merkezine muayyen uzaklıktaki ağırlığı belli olan her cismin, dünyanın merkezine olan uzaklığının farklılığına göre ağırlığı da farklıdır. Dünyanın merkezine olan uzaklık arttıkça, ağırlık da artar, yaklaştıkça hafifler. Bu sebeple bir cismin ağırlığının diğer cismin

ağırlığına nisbeti, onların dünyanın merkezine olan uzaklıklarının nisbeti gibidir.” Görüldüğü gibi yer çekimini Newton (1665) değil, ondan beş yüz elli sene önce yaşayan iki İslam alimi keşfetmiştir. Batılılar, ilmi ahlaka aykırı olarak Müslümanların her buluşunu kendilerine mal ettikleri gibi, yer çekimini de kendi ilim adamlarının bulduğu iddiasındalar. Hazini, vardığı bütün bu ilmi neticeleri, tamamen ilmi deneyler ve mukayeselere dayandırıyordu. Bu özelliğinden dolayı Hazini’ye; “Dinamik ve Hidrostatiğin üstadı, öncüsü ve Akışkanlar Mekaniğinin ve Gravitasyon prensibinin kaşifi” ünvanını vermek gerekir.

Eserleri

1. Ez-Zic-ül-Mu’teber-il-Senceri
Merv şehrindeki rasathanesinde yaptığı astronomik gözlemler sonucu hazırladığı bu eserini, Sultan Melikşah’ın oğlu Sultan Sencer’e sundu. Eserinde, bütün gezegenlerin gözlem sonuçlarını, pozisyonlarının hesaplanmasını yaptı. Güneş ve ay’ın pozisyonlarını hesapladı. Sonraki asırlarda Kutbüddin Şirazi’nin çalışmalarına zemin hazırladı. Bu eserini hazırlarken, Hüsameddin Salar ve Envari adlı iki ilim adamıyla çalışarak gözlemler yaptı. Ayrıca bu eserinde, Merv şehri enlemine göre yıldızların durumları hakkında da bilgi vermektedir.

2. Kitab-ül-alat-il-Acibeti
Bu eserinde rasad aletleri üzerinde durmakta ve astronomi nazariyesini ortaya koymaktadır

3. Kitabu Mizan-il-Hikme
Bu eser sekiz ciltten meydana gelmiştir. Her ciltte ayrı konular ele alınmaktadır. Birinci ciltte; hidrostatik konuları, ikinci ciltte muhtelif yoğunluk hesaplamaları, üçüncü ciltte yerçekim nazariyeleri, dördüncü ciltte Arşimed ve Menelaos’un hidrostatikle ilgili görüşleri, beşinci

ciltte muhtelif maddelerin ağırlık ölçümleri, altıncı ciltte muhtelif cisimlerin yoğunluklarının hesaplanması, yedinci ciltte muhtelif konularda kendi buluşlarına ait örneklerin incelenmesi, sekizinci ciltte ise astronomi ile ilgili konular anlatılmaktadır. Hazini’nin beş eseri M.Khanikov tarafından kısmen incelenmiş ve İngilizceye tercüme edilerek Amerika’da New Haven’de 1859’da neşredilmiştir

Eserlerini inceleyen bilim adamları hayranlıklarını ifade ve itiraf etmekten kendilerini alamamışlardır. Fizik konularındaki buluşları, günümüzün modern üniversitelerinde incelenmekte olup, sahasına ışık tutmaktadır. Bilim Tarihi otoritelerinin çoğu, Hazini’nin bütün asırların fizik üstadı olduğunu, İbn-i Sina, Birüni ve İbn-i Heysem gibi üstatlarını bu sahada geride bıraktığını kabul etmektedirler.

Hazini, Mizan-ül-Hikme’sinde, düşmekte olan cismin sürati, aldığı mesafe ve geçen zaman arasındaki münasebet (ilişki) üzerinde de geniş inceleme ve araştırmalarda bulundu. Onun tesbit edip incelediği bu mühim münasebet, çıkan mühim ilmi prensip ve denklemler, batılı bilim adamlarına (mesela

Galileo, Keppler ve Newton) mal edilmektedir ki, bunun apaçık bir hata ve yanlışlık olduğu ortaya çıkmış bulunmaktadır. İşin doğrusu şu ki, Abdurrahman Hazini’nin bu pek mühim eseri, orta çağlarda batı dillerine tercüme edilmiş, onun ilmi görüşlerinden Avrupa ilim çevreleri ziyasiyle istifade etmişlerdir. Bilim tarihçisi G.Sarton, Hazini’nin Mizan-ül-Hikme’sini, ortaçağlar İslam dehasının en önde gelen eseri olarak vasıflandırmakta ve o devir dünyası için eşsiz bir eser saymaktadır.

4) Cami-üt-Tevarih, 5) Kitabün fil-Fecri veş-Şafak, 6) Kitab-üt-Tefhim.