Haydar Mirza Hayatı? Haydar Mirza Kimdir?

Haydar Mirza Hayatı? On altıncı yüzyıl Türk tarihçisi. Asıl adı Muhammed Haydar olup 1499’da Çağatay ülkesinde doğdu. Gürganiyye Devleti (1526-1858) kurucusu Babür Şahın akrabasıdır. Babasının öldürülmesi üzerine Çağatay ülkesinden 1509’da Kabil’e geldi ve dayısı Babür Şah tarafından kabul gördü. Kıymetli alimlerden okuyarak kendini yetiştirdi. Babür Şahın yanında askeri seferlere katıldı. 1512’de Babür’ün yanından ayrılıp, Fergana’ya gitti. Moğol Hükümdarı Said Hanın (1531-1573) yanında yüksek memuriyet alıp, birlikte sefere katıldılar. Said Han 1533’te ölünce, yerine geçen Abdürreşid Hanla anlaşamayıp Timurlular ülkesine gitti.

Haydar Mirza Hayatı

1541’de Keşmir’i fethedip hükümet kurdu. 1551’de Keşmirlilerin ayaklanmasında öldürüldü. Tarih-i Raşidi ve Cihanname adlı eserlerini Keşmir’de hükümdarken yazdı. Tarih-i Raşidi iki kısımdır. Birinci kısmı Çağatay Hanedanından, ikinci kısmı ise kendi başından geçen ve zamanındaki olaylardan bahseder. Tarih-i Raşidi 16. asrın tarih ve coğrafyası için kaynak kitabı olarak kullanılmıştır. Cihanname adlı eseri; Çağatay Türkçesiyle yazılan manzüm bir hikayedir ve o devrin Türk adet ve geleneklerine yer verir.

Haydar Mirza iyi bir asker ve devlet adamı olmasının yanı sıra edebî tahsil de görmüştü. Duğlat ailesi içinde ondan başka tarih ve edebiyatla uğraşan kimse yoktur. Güzel sanatlara karşı ilgi duymuş, hat sanatında ve resimde şöhret kazanmıştı. Edebiyatın hem nesir hem de şiir dalında oldukça yetenekliydi. Nitekim Bâbür eserinde Haydar Mirza’nın bu yönünü övmektedir (Vekāyi’, I, 11). Haydar Mirza sadece kendi muhitinin kültür olayları ile sınırlı kalmamış, çevresindekileri de yakından takip etmiştir.

Eserleri

1. Târîḫ-i Reşîdî. Haydar Mirza’nın Orta Asya tarihi ve coğrafyası için önemli bir kaynak olan bu eseri iki ana bölümden meydana gelmektedir. Eserin önce ikinci, daha sonra birinci bölümü yazılmıştır. Moğollar’ın İslâmiyet’i kabulünde önderlik etmiş bulunan Abdürreşid’e ithaf edilen eserin birinci bölümünde Tuğluk Timur’un tahta çıkışından (1347) itibaren Çağataylılar zamanında meydana gelen olaylar anlatılmaktadır. İkinci bölüm 1541-1544 devresini içine almakta ve daha çok Duğlatlar’ın veya Haydar Mirza’nın başından geçenler hikâye edilmektedir. Farsça yazılan ve bizzat müellifi tarafından Çağatay Türkçesi’ne çevrilen eseri E. Denison Ross İngilizce’ye tercüme etmiş, kitap N. Elias tarafından neşredilmiştir (The Tarikh-i Rashidi of Mirza Muhammad Haydar Dughlat, A History of the Moghuls of Central Asia, London 1895, 1898).

Mirza Şah Mahmûd Çuras’ın Farsça kaleme aldığı Târîḫ-i Şâh Maḥmûd Çuras, Târîḫ-i Reşîdî’nin devamıdır (Togan, Tarihte Usûl, s. 223). Târîḫ-i Reşîdî’nin bazı bölümleri İngilizce, Türkçe ve Rusça’ya çevrilerek neşredilmiştir (Storey, I/1, s. 273). 2. Cihannümâ. Bir Hint hikâyesinin Doğu Türkçesi’ne uyarlaması olan bu manzum eser Tibet seferi sırasında yazılmıştır (Ocak 1553). Eser Berlin Müzesi’ne intikal etmiş ve Martin Hartman koleksiyonu içinde yer almışsa da yazar adı nüshada yazılı olmadığı için müellifinin kimliği uzun süre belirlenememiştir. 1924’te Berlin Staatsbibliothek’te bulunan Cihannümâ’yı inceleyen Zeki Velidi Togan, ihtiva ettiği olaylardan ve müellifin dolaylı olarak kendisinden bahseden cümlelerinden hareketle eserin Haydar Mirza’ya ait olduğunu ortaya koymuştur.