Nedir ve Nasıl Nedir ve Nasıl Yapılır
Boylam Nedir
Yeryüzünde herhangi bir noktadan geçen meridyenin boylam yarı dairesi, tul yarı dairesi, nısfünnehar yarı dairesi ana meridyen ve başlangıç meridyeninden ingilteredeki Greenwich Meridyeni doğuya veya batıya doğru olan açısal uzaklığı. Nokta, ekvatorun kuzeyinde veya güneyinde bulunduğuna göre, bu iki meridyenin kutuplardan birinde teşkil ettiği açı
Bu açı kenarları ekvator yayı ve bu iki meridyen yayı olan küresel üçgenin kutuptaki açısıdır. Pratikte boylam, ana ve mahalli meridyen düzlemleri arasındaki açı diye tarif edilir ve ekvatordaki daire yayı olarak derece°, dakika ve saniye ile ölçülür buna boylam derecesi denir. Aynı meridyen üzerinde bulunan noktaların boylamı, hep aynıdır.
Yay boylamı da denilen bu boylam derecesinin ölçülmesi ekvator çemberinin 360 derecesine göredir. Ana meridyen bu çemberi kendisinden doğuya ve batıya doğru, 180er derecelik iki bölüme ayırır. Böylece doğu boylamı ve batı boylamı tabirleri ortaya çıkmıştır. Mesela istanbulun boylamı 28°58 57 doğudur, sözü, bu şehrin meridyeni ile Greenwich Meridyeni arasında Greenwichten doğuya doğru, ekvatorda bu açıda bir yay bulunduğunu gösterir.
Dünya üzerinde bir yerin mevkiini tayin etmek için boylam tek başına kafi değildir. Geometrideki gibi bir koordinat sistemine ihtiyaç olduğundan ayrıca yeryüzündeki bu noktanın enlemini de bilmek lazımdır. Bkz. Enlem
Meridyenler arasında en geniş yer ekvatorda olup, uzunluğu yaklaşık olarak 112.088 metredir. Bu mesafe, kutuplara doğru gittikçe küçülür. Kuzey ve güney 40° enleminde 85.984 metreye 60°de
55.682 metreye 80° de 19.312 metreye düşer. Kutuplarda bu mesafe sıfıra iner. Bu uzunluk enlem derecesinin kosünüsü ile doğru orantılı olarak değişir. Yerküresi bir tam küre olmayıp geoid denen toparlak ve iki kutbu biraz basık bir şekle sahip olduğundan dolayı paralel daireleri arasındaki mesafe meridyen yayının uzunluğu, paralel dairesi yayının uzunluğunun aksine kutuplara yaklaşması artar. Meridyen kelimesi umumiyetle, kutuplardan geçen büyük dairelerin yarısı için kullanılır. Tam arkada kalan kısma çok kere antimeridyen bütününe de meridyen dairesi denir. Greenwich meridyeninin derecesi sıfırdır.
Farazi olarak yerküresi kutuptan kutuba 360 meridyene bölünmüştür. Yeryüzünün her noktası 24 saatte bir güneşin önünden geçtiği için görünüşte güneş bir saatte 360°24=15° kat eder. Böylece bir saatlik zaman ölçüsünün 15 derecelik boylam farkına karşılık olduğu bulunur. Buradan 1 derecelik, 1 dakikalık ve 1 saniyelik açı cinsinden boylam farkının sırasıyla 4 dakika 1/15 saat, 4 saniye 4 salise 1/15 saniye zaman değerine tekabül ettiği anlaşılır.
Güneş bir meridyenin tam üzerinde bulunduğu zaman o yer için öğledir. Boylam, öğle, çemberi olarak da ifade edilmektedir. Yukarıdaki değerlerden yararlanarak, boylam derecesi 28°58 ve 57 olan istanbul ile Greenwich arasında 1 saat 55 dakika 55,8 saniyelik bir zaman farkı olduğu bulunabilir.
Greenwichte öğle iken saat 12.00 istanbulda 13.56 olması gerekirse de, dünya saat dilimlerine göre, saat ayarları değişmekte olduğundan, istanbuldaki saat o anda 14.00ü gösterecek şekilde ayarlanmıştır. Çünkü Türkiyenin saat ayarı izmitden geçen 30° meridyene göredir. Türkiyede saat
12.00 iken güneş bu meridyen üzerindedir. Harita ilmiyle, boylamla pararel, meridyen, enlem, boylam vs. ilgili ilmi çalışmalar çok eskiye dayanmaktadır.Halife Memun zamanında Ahmed ölm.879 ve Mehmed ölm.873 kardeşler, yerküresinin çapını ölçtüler. Yaptıkları aletlerle pekçok astronomi hesaplarını ortaya çıkardılar. Ayrıca Batruci, Biruni, Ali Kuşçu, Gıyaseddin Cemşid bu sahada dikkate değer çalışmalar yaptılar.
